Cây chanh leo là một trong những loại cây dễ trồng, có giá trị kinh tế cao, được nhiều hộ nông dân trong tỉnh lựa chọn đưa vào sản xuất, không ít hộ đã xóa được nghèo và vươn lên làm giàu. Tuy nhiên, từ năm 2019 đến nay, giá chanh leo liên tục giảm, nguyên nhân chủ yếu được xác định là diện tích tăng nhanh, khâu tiêu thụ khó khăn do ảnh hưởng bởi dịch bệnh Covid-19. Cùng với đó, còn có nhiều loại sâu bệnh hại ảnh hưởng đến năng suất, chất lượng sản phẩm.

Cán bộ Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh kiểm tra sâu bệnh hại cây chanh leo ở xã Phổng Lái (Thuận Châu).

Toàn tỉnh có hơn 1.000 ha cây chanh leo, chủ yếu trồng ở các huyện Mộc Châu, Yên Châu, Mai Sơn, Thuận Châu) cho thu hoạch quả. Tuy nhiên, theo số liệu thống kê, diện tích chanh leo toàn tỉnh giảm hơn 300 ha so với cuối năm 2020 (trong đó, huyện Mai Sơn giảm 188 ha; huyện Mộc Châu giảm 132 ha. Diện tích chanh leo giảm ở một số địa phương do ảnh hưởng bởi dịch bệnh Covid-19, giá chanh leo xuống thấp; đối với những liên kết tiêu thụ của các HTX với doanh nghiệp cũng chưa đảm bảo, do doanh nghiệp thu mua quả chanh leo theo mức phân loại 1, 2, 3. Trong khi đó, cây chanh leo bị sâu bệnh nhiều nên tỷ lệ quả loại 1, 2 thấp, vì vậy giá bán bình quân quả chanh leo không được cao.

Chúng tôi cùng anh Đào Huy Danh, Phó Trưởng phòng Bảo vệ thực vật, Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh thăm vườn chanh leo ở bản Cổng Chặp, xã Phổng Lái, huyện Thuận Châu. Dàn chanh leo chỉ còn lưa thưa quả, trên cây có nhiều loại sâu bệnh hại. Chỉ vào những phiến lá dầy cùng ngọn cây xoăn tít, anh Danh nói: Cây chanh leo đang bị bệnh vi-rút hóa bần; bệnh do vi-rút Passion fruit woodiness gây ra và truyền nhiễm từ 2 loài rệp (rệp muội và rệp đào). Khi 2 loài rệp này chích vào thân, lá, quả, chúng sẽ để lại loài vi-rút này và làm cho cây chanh leo mang bệnh, trên lá có những đốm vàng, đốm sáng, hoặc đường vằn, tán lá có những nếp nhăn hoặc méo mó mọc thành chùm, chậm sinh trưởng. Triệu chứng thường thấy rõ vào cuối mùa thu, mùa đông và mùa xuân sớm.

Chị Mùa Thị Vừ, bản Cổng Chặp, xã Phổng Lái, cho biết: Nhà tôi tự mua giống trồng 1 ha cây chanh leo vàng bán quả 30.000 đồng/kg loại 1, 15.000 đồng/kg loại 2 và 3.000 đồng/kg loại 3. Lứa đầu tiên thu được khoảng 80% quả loại 1. Tuy nhiên, từ lứa thứ 2 trở đi, cây chanh leo bắt đầu xuất hiện bệnh loang dầu, nấm, vi-rút, vì vậy sản lượng quả loại 1 và loại 2 bị giảm, dẫn đến thu nhập thấp dần.

Chị Nguyễn Thị Bình, Giám đốc HTX chanh leo Thuận Châu, bản Kiến Xương, xã Phổng Lái, chia sẻ: Hợp tác xã trồng 60 ha cây chanh leo cung cấp cho Công ty cổ phần Nafoods Tây Bắc. Những năm đầu, cây chanh leo phát triển tốt và cho thu nhập cao. Tuy nhiên, hai năm nay dịch bệnh triền miên, sản xuất bị ảnh hưởng, giá chanh leo liên tục giảm. Cùng với đó, cây chanh leo có nhiều loại sâu bệnh hại, chất lượng quả thấp, nên diện tích trồng chanh leo cũng giảm dần.

Theo khảo sát của Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh, trên cây chanh leo ở tỉnh đang xuất hiện 15 loại sâu bệnh hại, gồm: Nhện đỏ, châu chấu xanh, ruồi đục quả, bọ xít, rệp muội, rệp sáp mềm xanh, bọ trĩ, bệnh đốm xám, thán thư, đốm nâu, đốm loang dầu, thối gốc, thối hạch, vi-rút hóa bần, ghẻ quả. Theo khuyến cáo của cơ quan chức năng, để tránh sâu bệnh hại cây chanh leo, người dân cần trồng luân canh trên cùng một diện tích đất canh tác; nghĩa là cùng một diện tích đất, vụ này trồng cây chanh leo thì vụ sau lại trồng cây khác và vụ sau nữa mới lại trồng cây chanh leo thì mới hạn chế được sâu bệnh và cho năng suất cao.

Anh Đào Huy Danh, Phó Trưởng phòng Bảo vệ thực vật, Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh, cho biết thêm: Hiện nay, bệnh vi-rút hóa bần ở cây chanh leo chưa có thuốc chữa; khi người dân phát hiện những cây chanh leo bị mắc bệnh cần nhổ bỏ và tiêu hủy ngay.

Do đặc điểm ở tỉnh ta, hầu hết diện tích cây chanh leo đều trồng trên nương, giáp bìa rừng, nên diệt trừ sâu bệnh rất khó khăn, bởi sau khi người dân phun thuốc bảo vệ thực vật vài ngày là sâu bọ và các loài truyền bệnh trung gian như rệp đào và rệp muội lại lan từ các loại cây cỏ ở rừng sang. Cách phòng trừ bệnh vi-rút hóa bần hiện nay là chọn giống cây chanh leo chống chịu bệnh; tỉa cành, lá tạo cho vườn cây thoáng và sử dụng thuốc Bifentox 30ND, Actara  25WG, D-C Tron Plus 98.8EC... để phun diệt trừ loài trung gian truyền bệnh (rệp đào và rệp muội). Còn các loại sâu bệnh khác đều có thuốc điều trị và cách sử dụng theo hướng dẫn của nhà sản xuất.

Để cây chanh leo phát triển bền vững, các cơ quan chức năng và các địa phương cần có giải pháp nghiên cứu thị trường để quy hoạch vùng trồng hợp lý, tránh được sâu bệnh hại và đảm bảo cung cấp nguyên liệu cho các doanh nghiệp thu mua cho các nhà máy chế biến. Cùng với đó, cần quản lý chặt khâu cung cấp giống cây trồng; tăng cường hướng dẫn người dân cách nhận biết các loại sâu bệnh để diệt trừ, bảo vệ cây chanh leo phát triển tốt, cho năng suất và sản lượng cao.